„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” to jeden z najstarszych zachowanych polskich utworów. Powstał w średniowieczu, czyli w czasach, kiedy śmierć była codziennością, a ludzie dużo myśleli o przemijaniu i o tym, co czeka ich po śmierci. Utwór liczy około pięciuset wersów. Jego autorstwo przypisuje się Mikołajowi z Mierzyńca, kanonikowi płockiemu, żyjącemu w XV wieku, ale nie zostało ono potwierdzone. Tekst rozpoczyna się prośbą do Boga o pomoc w jak najlepszym napisaniu tekstu.
Jego bohaterem jest uczony Polikarp, który prosi Boga o możliwość spotkania ze śmiercią. Bóg spełnia tę prośbę i przed mistrzem ukazuje się szkaradny twór, który ma postać rozkładającej się kobiety.
Chuda, blada, żółte lice
Łszczy się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą
Jako samojedź krzywousta
Śmierć przemawia do Polikarpa, który jest tak przerażony, że nie jest w stanie wymówić słowa. Śmierć uspokaja go, że nie ma powodu do obaw, bo choć kiedyś po niego przyjdzie, teraz tylko spełnia jego prośbę i chce z nim porozmawiać. Mistrz prosi ją, by odstawiła kosę, ale ta odmawia. W końcu Polikarp podejmuje rozmowę i mamy tutaj zapis dialogu. Mistrz pyta ją, skąd się wzięła na świecie, na co ona opowiada historię stworzenia pierwszych ludzi przez Boga i to, że Bóg dał im wszystko poza owocami z drzewa poznania dobra i zła. Skuszona przez złego ducha Ewa zjadła jednak jabłko z tego drzewa i poczęstowała nim Adama. A w jabłku była śmierć i od tego czasu nie ma dnia przerwy. Polikarp pyta, czy nie da się uniknąć spotkania z nia. Śmierć opowiada szczerze i bezlitośnie o tym, co robi: przychodzi po wszystkich, bez względu na to, czy ktoś jest bogaty czy biedny, czy to król, papież, rycerz, czy zwykły chłop. Wszyscy są wobec niej równi. Mówi, ze to ona zabiła Judasza i dwóch łotrów na krzyżu. Jedynie kosę naruszyła przy śmierci Chrystusa, który się jej wywinął. Polikarp pyta, jaka jest rola lekarzy i ziół, które przypisują na różne choroby. Śmierć odpowiada, że leki pomagają, póki taka jest wola Boża, ale to tylko odwlekanie w czasie konieczności. Mistrz jednak dopytuje, że nie można się gdzieś ukryć przed Śmiercią, np. zakopać się czy zamurować. Ta dziwi się, że on nie może pogodzić się z nieuchronnością i wyjaśnia, że trafi wszędzie, bo to też ona zabija wszystkie zwierzęta, które przecież mają znakomite kryjówki. Wyjaśnia jednak, że choć przychodzi do wszystkich, to dobrzy i skromni ludzie się jej nie boją, ona przynosi im koniec żałości i chwałę Bożą. Na ziemi tacy ludzie często są wyśmiewani, lekceważeni, a nawet uznawani za głupich, ale w dniu sądu okaże się, że to właśnie oni mieli rację i dostaną od Boga nagrodę – wieczne szczęście w niebie. Śmierć pokazuje też hipokrytów, szczególnie wśród duchowieństwa. Mnisi, którzy powinni żyć skromnie, często uciekają z klasztorów i oddają się rozrywkom. Zachowują się skandalicznie – zamiast modlitwy wybierają hulanki, jazdę konną, zabawy. Śmierć śmieje się z nich, bo ich los po śmierci będzie straszny – odda ich diabłom na męki. Polikarp w końcu pyta Śmierć, co z tymi, którzy żyli w czystości i wierze. Śmierć odpowiada, że to oni często cierpieli najbardziej – byli bici, torturowani, paleni, głodzeni. Ale właśnie dzięki swojej odwadze i wierze zyskali świętość i nagrodę w niebie. Najbardziej zadziwiające jest to, że znosili cierpienie z odwagą, nie tracąc wiary.

W utworze nie brakuje też elementów satyry. Śmierć wyśmiewa ludzkie słabości – chciwość duchownych, pychę możnych, grzechy zwykłych ludzi. Dzięki temu tekst jest nie tylko poważną refleksją o śmierci, ale też ostrzeżeniem i moralną nauką.
A teraz najważniejsze informacje:
Dlaczego warto znać?
- Jeden z najstarszych polskich utworów (XVI w.).
- Pokazuje średniowieczne myślenie o życiu i śmierci.
- Temat nadal aktualny – każdy z nas kiedyś musi się zmierzyć z przemijaniem.
- Uczy dystansu do władzy, bogactwa i sławy – wobec śmierci wszyscy są równi.
O czym jest utwór?
- Uczony (Polikarp) spotyka Śmierć w ludzkiej postaci.
- Rozmawia z nią o losie ludzi, hierarchii społecznej, nieuchronności końca.
- Utwór ma też elementy humorystyczne i satyryczne (wyśmiewanie przywar duchowieństwa, bogaczy, możnych).
Czym jest danse macabre?
- Z francuskiego: „taniec śmierci”.
- Popularny w średniowieczu motyw w literaturze, malarstwie i muzyce. ”. Przedstawiano Śmierć, która prowadzi w korowodzie ludzi wszystkich stanów – od króla po żebraka.
- Pokazuje, że Śmierć „zaprasza do tańca” wszystkich: papieża, króla, rycerza, kupca, chłopa…
- Idea: śmierć jest nieunikniona i sprawiedliwa – nie ma wyjątków.
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” to tekst, który do dziś przypomina, że życie jest krótkie, że warto przeżyć je dobrze, bo wszyscy skończymy tak samo – niezależnie od tego, kim jesteśmy.”
